Innlegg på Ottar Brox-seminaret 2025 ved Eirik Magnus Fuglestad frå forskningsinstituttet Ruralis.

Det er fint å få vera her på Ottar Brox seminaret. Sjølv fekk eg aldri møtt Brox. Eg kjenner Brox  stort sett berre gjennom tekst, gjennom det han skreiv.  Men i fjor sommar såg eg også teikn til at tankane frå Brox lever ute omkring i bygde Noreg.

*Det siste året har eg nemleg gjort fleire reiser ut i den norske periferien. Eg har besøkt små bygdebyar og einslege gardsbruk i Sør-Noreg på jakt etter eit skrømt: nemleg  populismen. Ja, for på same måte som Karl Marx i si tid hevda at kommunismens spøkelse fòr gjennom Europa, slik hevdar mange i dag å ha sett populismespøkelset på høglys dag, der ute på det europeiske kontinentet. Kva så med dei norske bygdene? finnast dette spøkelset også her?

Spøkelsesmetaforen skal ikkje tolkast slik at eg vil demonisera populisme – tvert i mot trur eg ein dose populisme no og då kan vera sunt for eit kvar demokrati. Eg brukar denne metaforen først og fremst fordi den bygdepopulismen som måtte finnast her i dalbotnane og i dei ytre distrikt, i alle fall for meg, ikkje vart heilt handgripeleg – dvs eg fann ikkje noko sterkt populistisk uttrykk der ute som stod klart til å manifestera seg i ein politisk vilje. Det eg tvert i mot såg klart som dagen, var ei sterk uro, og ei stigande kjensle av avmakt. Og eg såg ein populistisk impuls der ute, djup forankra i vår eigen historie, mellom anna gjennom Ottar Brox.

*På ein av turane mine i fjor sommar køyrde eg på smale, buktande bygdevegar gjennom ei låghei av skog og ville blomar. Ned skrenten på høgre side av vegen kunne eg skimta hus mellom trea, langt der nede ein stad. Endeleg nede og ferdig med tallause hårnålssvingar, var det eit bygdesentrum som openbarte seg for meg; det hadde alt frå fotballbane og ballbinge, til skule, sjukeheim, butikk, bensinstasjon – og sjølvsagt ei lita kvitmåla kyrkje i tre.

Det er eigentleg eit aldri så lite under dette her, tenkte eg då; alle desse relativt velståande bygdebyane som ligg løynde langt borte frå alt som kan minna noko sentralt, dei ligg langs vatn på heiene, eller i dalbotnane, langs elvestryka som kjem frå kjelder langt oppå høgfjella. Tusenvis av slike bygder finnast kringom i heile Noreg, og dei er resultat av i hovudsak tre historiske utviklingar i nyare tid: *vasskrafta, den særeigne norske distriktspolitikken, og «oljå», som dei seier i Stavanger. Politisk vilje kombinert med rike, grunnrentegivande naturressursar har gjort det mogleg å halda levande og velståande bygdesamfunn i heie landet, langt ute i periferiane.

Slik har det vore, men noko er i ferd med å skje: eit politisk så vel som eit økonomisk skifte er i ferd med å utarma mange av desse små bygdesamfunna. Sjølv ikkje gamaldags, sosialdemokratisk styringsvilje og protestantisk arbeidsetikk, blanda med noko så alvorsamt økonomisk som grunnrente,  kan stå i mot dei tunge trendane: demografisk utvikling, nyliberalisme og den globale kapitalen. «Dei døyr langsamt», har bygdesosiologen Bjørn Egil Flø sagt om det som no skjer med bygdene våre. Og Flø legg til at det skjer så langsamt at me i den urbane mellomklassa ikkje ei gong ser at det skjer.  

Bygdedøden har mange symptom; fråflytting, nedlegging av offentlege tenester og utflytting av næringsliv, dårlegare økonomi for jordbruk og sentralisering av ressursar og fiskekvotar. I skuggen av dette har det bygga seg opp eit sinne, og ikkje minst ei kjensle av avmakt, i store delar av bygde Noreg. Dette fekk tydelege uttrykk i dei mange protestane mot ei rekke sentraliseringstilltak under Solberg regjeringane – det som eg og andre har kalla eit «distriktsopprør». Og uroa held fram.

Likevel har ikkje det norske bygdefolket reist seg i protest på same måte som til dømes dei gule vestane i Frankrike, og dei har ikkje politisk gått til høgrepopulistane som i USA og EU. Rett nok ser me no at FRP flyg høgt på meiningsmålingane (det partiet som oftast er omtala som høgrepopulistisk i Noreg), og då skular i Innlandet skulle leggast ned i fjor kom store protestar. Men eg meiner at det er noko annleis med dei norske bygdeprotestane, noko som skil dei frå  populistane der ute: frå Trump, Le Pen, Meloni og Orban.  Desse folka har i forskinga vorte kalla nasjonalpopulistiske – og er sagt å representera eit opprør mot det liberale demokratiet. Eg finn ikkje noko klart uttrykk for ein slik populisme i bygdenoreg, ikkje ennå, men eg ser teikn som kan leia dit.

Då eg køyrde ned hårnålssvingane i fjor sommar hadde eg vore i andre bygder å snakka med andre folk tidlegare om mykje forskjellig – alt frå vindkraftutbygging via jordbruksøkonomi til synet på Oslo-eliten –  men nett denne kvelden, då eg køyrde heimover gjennom heia, hadde eg snakka med folk i ei bygd som var særs opptekne av demokrati. At dei var så opptekne av demokrati hadde si forklaring i at den landlege innlandskommunen dei budde i hadde blitt slått saman med ein større bykommune ute ved kysten.

Eg blei fortalt om rotete prosessar, om forslag som vart trumfa gjennom, om stat og statsforvaltar som for ei gongs skuld brukte urimeleg rask (sic!) tid på saksbehandling, slik at kommunane kunne slåast saman kjappast mogleg. Sik vart samanslåinga eit faktum før folk fekk sukka for seg. Så sa dei, i alle fall, dei eg snakka med. I etterkant av kommunesamanslåinga vart eg fortalt om eit stort folkeleg engasjement for å få den nye storkommunen oppløyst, og om ei like stor uvilje frå sentrale styresmakter til å høyra på dette engasjementet.

Dei som eg snakka med fortalde om ei maktesløyse og om ei form for svik frå storsamfunnet. Og sviket det var nok mot dei, bygdefolka, og mot deira livsstil og mot kommunen som forsvann – og med kommunen sentrale delar av ein lokal og intim infrastruktur –  men aller mest, sa dei, var sviket mot sjølve demokratiet.

For folka som eg snakka med var demokratiet noko som kom nettopp frå dei mange små lokalsamfunna der ute, og det var dette som no vart overkøyrd og overprøvd av sentrale myndigheiter, byråkratiet og den nye storkommunen.

Me er kanskje vande med å tenkja på Johan Sverdrup og «all makt i denne sal», altså i Stortinget, og at det er stortinget som er kjernen i demokratiet vårt. Men, det er like mykje det lokale, kommunale, demokratiet som utgjer denne kjernen. Med formannskapslovene av 1837 sikkra dei norske bøndene seg kommunalt, og dimed lokalt sjølvstyre. Makta på tinget i sentrum brukte bøndene til å flytta makta ut i periferiane. Folk som eg snakka med fortalde også om korleis bygda deira var prega av ein historisk materielt fattig, men demokratisk rik og egalitær kultur. Dette gjev gjenklang i historisk litteratur, som Francis Sejersted sin demokratiske kapitalisme, og Øystein Sørensen sin tanke om den Norske Sonderweg. Begge er teoriar som har småborgarskapet, men ikkje minst den norske småbonden, fiskaren og arbeidaren, som sentrale, skapande, demokratisk aktørar.

No var altså det lokale småskalademokratiet trampa på og fjerna, meinte dei eg prata med. Dette var ikkje berre eit tap for framtida, men representerte kanskje også eit endeleg brot med den historiske, lokaldemokratiske tradisjonen?

Dei eg snakka med fortalde om ein tidlegare velfungerande kommune med kraftinntekter, med skule, ei eldreomsorg og ein kommuneadministrasjon som fungerte særs bra, og som var godt utstyrte. Ikkje minst var det slik at dei som jobba i desse institusjonane kjende både folka og bygda dei skulle tene. Slik var det ikkje lenger; no var menneska i den tidlegare kommunen ein utkant i ein større kommune. Dette var likevel berre sekundert, det som menneska eg snakka med kjende mest på var kjensla av å verta oversett, av å ikkje bli tekne på alvor, av å ikkje bli høyrde.

I litt mindre uttalt form var dette også ein gjengangar hjå nesten alle andre eg snakka med i andre bygdesamfunn. Sjølv om det ikkje var konkrete ting som hadde skjedd i bygda, så kom nesten alle inn på dette med at «dei i Oslo» ikkje såg oss. Det var ei klar kjensle hjå mange at livet der ute i bygdene eigentleg ikkje betydde noko for dei som bestemmer, og ei gryande mistanke om dei som bestemmer, til sjuande og sist ikkje ville ta omsyn til kva som skjedde i bygdene; skulen ville ikkje bli redda, vindturbinane ville koma uansett, hjørnesteinsbedrifta ville bli lagt ned og bestemor måtte nok på gamleheim langt borte i byen til slutt uansett.

Geografen Andrés Rodríguez-Pose har meint at mange av dei som har gått til dei populistiske partia i Europa gjer det fordi dei kjem frå «stader som ikkje betyr noko». Dei norske distrikta betyr framleis noko: det finnast smelteverk, verft, fisketrålar, jordbruk og turisme som framleis er viktige aktivitetar. Men, det kan verka som at stadig meir makt og verdi og menneske vert samla i dei store byane som blir sine eigne globale, økonomiske system. Mellom desse byane kan mellomklassa leva fleksible liv i godt betalte jobbar, medan bygdefolket meir og meir blir stadbundne  i låglønsyrke med lang og hard arbeidsdag (og kanskje utan sjukelønn?). Samstundes blir viktige politiske avgjerder tekne i byane. Franskmannen Christopher Guilly snakkar om dei globale byane som «dei nye citadella». Dette er ein sterk metafor som impliserer at den urbane mellomklassa murar seg inn i mektige borgbyar, der distrikta berre blir eit omland.

Mange av dei folka som eg snakka med har, om ikkje heilt uttalt, så i alle fall underliggjande, ei kjensle av at Oslo, og styringseliten der, representerer eit slags uinntagelig citadell. Ennå er ikkje denne kjensla veldig uttalt, og dette er nok berre i ein viss grad ein realitet. Men, dersom trenda med sentralisering av makt og verdiar og menneske held fram med å laga ei stadig større kløft mellom den urban mellomklasse og folk i bygdene, kan dette endra seg.

Likevel, sjølv ikkje dei som kjende seg aller mest svikne av dei som styrer, kunne tenkja seg å røysta på nokon som vil fundamentalt rokka ved det politiske systemet vårt. Når eg spør kva som må gjerast viss ikkje ting endrar seg, så seier alle at; nei me får no berre halda fram med å røysta på dei partia me har, få inn nye og betre folk. Nokre sa rett ut til meg at me er for velfødde her på berget til å gjera opprør. Og sant nok, å leva i dei sosiale og økonomiske ruinane som Thomas Seltzer viste oss i dokumentaren UXA, eller å vera tredje generasjons arbeidslaus i den franske røynda som Eduard Louis beskriv, er noko heilt anna enn å bu i ei vanleg norsk bygd i 2025.

I dag er synet vårt på populismen farga mørkeblått av Donald Trump og Marine Le Pen. Nasjonalpopulismen som eg nemnde innleiingsvis. Dette er sjølvsagt berre halve sanninga – og i ein av samtalane mine med ein kar lange oppe i ein grøn, frodig dal i fjor sommar, blei eg minna på at me i Noreg har ein venstrepopulistisk tradisjon.

Den stjerna som lysar sterkast frå denne tradisjonen er Ottar Brox. Hans liv og virke står att som ein bauta over ein folkeleg, demokratisk, lokal og bygdebasert venstre-populisme. Mot sentralisering og teknokrati; for demokrati og lokalt folkestyre, og for lokal ressursutnytting. Det var også andre, og to av dei sit jo her med oss i dag, Nils Aarsæther og Audgunn Oltedal. Dei stod for ein venleg populisme, skreiv dei i Syn og Segn for eit par år sidan. Nyleg har også Rune Slagstad teke til orde for å gjennoppliva denne snille kunnskapsbaserte, folkelege vensterepopulismen som han meiner me har hatt som eit gjennomgåandre trekk i den moderne historia vår.

Eit slik engasjement ligg kanskje latent kringom i bygde-Noreg, og dersom det vekkast kan det vera med på å revitalisera både demokratiet og bygdene. Thomas Piketty har føreslått at ein av årsakene til polariseringa me ser i dag er at store grupper menneske som er råka av nyliberalismen sine negative konsekvensar, ikkje har nokre dei eigentleg kan røysta på i den tradisjonelle partistrukturen. Store delar av venstresida, seier han, er vorte som eit slags presteskap som vaktar det moralsk høgverdige og rette, medan høgresida er vorte kremmarar for kapitalen og dei formuande. Ingen av desse har noko å by dei som kjenner på maktesløyse, dei som har sett bygda si sentralisert og tømt for folk.

Sjølv om den norske politiske røyndommen ikkje er slik som det Piketty skildrar, så er det vel noko attkjenneleg i begge desse arketypane også her heime? Me kan sjå det på ei stadig gryande kjensle av avstand mellom politikar-elitane og dei som røyster på dei.

Nett her meiner eg også at akademikarar som eg og mange av dykk som er her har eit ansvar som me delvis har svikta – men her kan me ta inspirasjon frå Ottar Brox. Etter at Brox hadde gått bort skreiv sosiolog Magne Flemmen eit essay i Klassekampen der han peika på at Brox var ein akademikar som såg det å «tale på torget» (altså å delta i offentleg debatt, både skriftleg og munnleg) som si viktigaste oppgåve. Slik kunne folk der ute bruka kunnskapen i sine kampar. Å tala på torget var ein motsats til det som alt for mange forskarar gjorde: som var å kviskrar fyrsten i øyra – dei vart maktas taleorgan og maktas hjelparar. Slik er det ofte også i dag; me forskarar er blitt fyrstens øyrekviskrarar; me forskar på det som staten og marknadskreftene seier dei treng der me sit og skriv sjargongtunge søknadar til forskningsråda som me knapt sjølv forstår. Og når me får prosjekta så skriv me ein artikkel på eit oppstylta engelsk som ingen vanlege folk nokon gong vil kunna lesa, og så seier me oss nøgde med det, då kan me kryssa av teljekanten vår.  Dersom me blir flinkare til å tala på torget kan me vera med på å redusera avstanden mellom politikarar, byråkratar og folka som lever liva sine der ute. Det ville vore i Ottar brox si ånd.

Som nemnt, så trur eg at ein dose populisme kan vera bra og naudsynt for eit demokrati. For å skapa gode og levande lokalsamfunn i heile landet treng me politikarar som ser og skjønar kva folk der ute treng, og som ser kva dei kjenner på – men like viktig; me treng engasjerte og kunnskapsrike folk der ute. Og her kan me forskarar vera med å bidra ved å gjera som Brox og tala på torget, i staden for å vera fyrstens øyrekviskrarar.

Takk!